در این مقاله نویسنده تلاش کرده است «جایگاه پژوهش در قرآن کریم» را از منظر آیات روح‌بخش قرآن کریم بررسی و روشن نماید.

قسمت اول مقاله: 

جایگاه پژوهش در قرآن کریم

محمد اسحاق رحیمی

چکیده

این مطلب روشن است که اسلام و قرآن آدمی را به تحقیق و تتبع تشویق می‌کنند و او را وامی‌دارند تا در سایه آن جلوه حق را بدانگونه که هست عیان سازند. این امر از جهتی برای خود شخص و از سویی برای دیگران لازم و ضروری است. از نظر خود از آن بابت که او باید بداند چه راه و روشی برای زندگی و تکامل و سعادت خود برگزیده است؛ آنچه که او مشی می‌کند طریق صواب است یا خطا؟ تنها کاوش و تحقیق است که پرده از این راز بر می‌دارد. به همین جهت پذیرش اصول اعتقادی در اسلام باید از روی تحقیق باشد وگرنه ایمان بدون تحقیق ارزشی ندارد، و متعاقب آن تحقیق قبل از هرعملی عین صواب است.

امّا از نظر دیگران باید بگوییم اگر انسان را به عنوان فردی متعهد و مسئول بشناسیم بر او لازم می‌شود از حقایقی که خود به دست آورده، دیگران را نیز آگاهی دهد و یا خود در برابر عمل و رفتار دیگران احساس مسئولیت کند و به تحقیق و کشف حقیقت بپردازد. و لذا آن کس که امکان و قدرت تحقیق را دارد مسئولیت بیشتری را در قبال جامعه پیدا می‌کند.

اصولا از دیدگاه قرآن مسأله شناخت و آگاهی و انجام اعمال از روی بصیرت و بینایی توصیه و تأکید شده است. هدف از خلقت انسان و جن را عبادت و بندگی معرفی نموده است و از سوی هم عبادت بدون شناخت و تحقیق را بی ارزش دانسته است. در نتیجه عبادت با شناخت مقدمه‏ براى آزمون و تربیت بشر و در نهایت رسیدن انسان از مسیر تربیت صحیح و الهی به درجات عالی و کمال واقعی و رسیدن به جایی که به جز خدا نداند که همان تجلی صفات حقه حق است هدف والا و حقیقی خلقت معرفی شده است.

قرآن در آیات متعددی با بیان و عبارات گوناگون و الفاظی همچون تفکر،تعقل، تدبر و تذکر در بیش از حدود 300  آیه، اهمیت تحقیق و پژوهش و جایگاه آن را خاطرنشان ساخته است. قرآن کریم در آیات مختلف با پرداختن به موضوعاتی چون؛ آداب و اخلاق پژوهش، اهمیت و ضرورت تحقیق و پیامدهای ناگوار عدم تحقیق و تعقل و تفکر به خوبی جایگاه پژوهش را برجسته و مشخص ساخته است.

همانطور که از بررسی آیات قرآن و احکام اسلامی برمی‌آید، بدون شک انسان امروز از نتایج تلاش، مطالعه و پژوهش‌های انسان دیروز استفاده می‌کند و انسان فردا چشم به مطالعه و تجربه انسان امروز خواهد داشت، لذا می‌توان چنین گفت که در نظام آفرینش مبنای هر کار تحقیقی، تجربه کردن واقعیات زندگی، کشف روابط بین اجزا و عناصر آن، کسب شناخت علمی بیشتر و بهتر از آن و سرانجام رسیدن به واقعیات نوین در این عالم هستی می‌باشد، واقعیاتی که تا دیروز بر انسان مخفی و پوشیده بوده است.

بنابراین از منظر قرآن انسان در جمیع شئون و ارتباطات خود موظف است بر اساس تحقیق و پژوهش راه خود را طی کند. زیرا تحقیق و پژوهش عنصر نجات دهنده انسان و عامل رشد و تکامل و رستگاری است.

مقدمه

سپاس خداوندی را سزاست که انسان را به بهترین صورت آفرید و از روح خود در او دمید و به او فکرت آموخت و آنگه ملائک را به سجده او فرمان داد.  علیمی که انسان را در طریق کمالش قرار داده او را در انتخاب مسیر کمالی‌اش مختار و برای نیل به این مقصود راهنما و حجت با او همراه ساخت و سرانجام نیز او را مورد سئوال قرارش داد.

و نیز حمد وثنای بر حبیب و رسول گرامی‌اش که همواره هادی و راهنمای بشر به سوی کمال الهی بوده و نیز بر جانشینان پاک و اطهرش که در طول مسیر کمال الهی ناجی و هادی بشریت بوده و هستند.

«نخستین گام در تحقق کارآمدی و ثمربخشی هر تحقیق و پژوهشی، شناخت ابعاد مختلف آن است. در این میان، شناخت روش­های به‌روز و کاربردی این‌گونه پژوهش‌ها، به ویژه در حوزه مطالعات دینی، اهمیت خاصی دارد. مطالعه در آموزه‌های دینی به ویژه در آیات قرآن کریم، در سده­های اخیر دچار تحولات پرفراز و نشیبی شده است. و همچنین پدیدار شدن اندیشه‌های غربی که عموماً بر اساس سنت نامیمون ترجمه و کپی‌برداری و بدون در نظر گرفتن فرهنگ اسلامی بوده، عاملی اساسی تلقی می­شود. 

عدم توجه به ذات و هدف غایی فعالیت‌های پژوهشی و اهمیت تحقیق در مطالعات دینی، باعث شده است تا جامعه علمی در روش‌شناسی دین‌پژوهی، دچار سردرگمی شود. نهایتاً با این اوصاف، بازگشت به آموزه­های دینی و آیات قرآن به عنوان هدایت­گر اصلی انسان‌ها به سوی تفکر و تأمل و نحوه صحیح فرایند تحقیق، یکی از کلیدی‌ترین راه­های شناخت ذات پژوهش است که با بهره‌گیری از ابزارهای مختلف معرفتی، محقق را به سوی پژوهش در حقایق هستی رهنمون می‌سازد».^[[2]] 

بررسی جایگاه واقعی تحقیق در آیات قرآنی یا به عبارتی دیگر پژوهش از منظر قرآن، موضوع و مسأله اساسی است که در این نوشتار با روش کتابخانه‌ای و گردآوری نظرات محققین مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

سوال اساسی این است که جایگاه پژوهش در قرآن چیست؟ اصولا به چه نوع تحقیقی تحقیق قرآنی گفته می‌شود؟ آداب و اخلاق تحقیق و پژوهش در قرآن چیست؟ و از نظر قرآن پژوهش و تحقیق چه اهمیت و ارزشی دارد؟ پیامدهای عدم پژوهش و تحقیق از منظر قرآن چیست؟

انسان همواره به سوی کمال ره سپار است و مسیر کمال و پیمودن پله‌های کمال نیاز به شناخت صحیح دارد و شناخت این موارد نیازمند به تحقیق و تفحص می‌باشد.

ادامه دارد.....