«جایگاه پژوهش در قرآن کریم»
قسمت چهارم:
اخلاق علمی در اسلام[[1]]
....
9. پرهیز از شهرت‌طلبی و دنیا خواهی و تمایلات نفسانی
شهرت‌زدگی و دنیا طلبی پژوهشگر موجب دور شدن انسان از حقیقت و سعادت ابدی می‌شود. قرآن کریم نکته بسیار مهمی را گوشزد می‌کند و می‌فرماید: «مَن کاَنَ یُرِیدُ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهَا نُوَفِّ إِلَیهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُون أُوْلَئکَ الَّذِینَ لَیْسَ لهَُمْ فىِ الاَخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا کَانُواْ یَعْمَلُون » (هود/15و16) کسانى که زندگى دنیا و زینت آن را بخواهند، (نتیجه) اعمالشان را در همین دنیا بطور کامل به آنها مىدهیم و چیزى کم و کاست از آنها نخواهد شد. (ولى) آنها در آخرت، جز آتش، (سهمى) نخواهند داشت و آنچه را در دنیا (براى غیر خدا) انجام دادند، بر باد مىرود و آنچه را عمل مىکردند، باطل و بىاثر مىشود.
آری دنیای فانی را اگر طالب باشیم چیزی جز ندامت و پشیمانی به دنبال نخواهد داشت.
چیست دنیا از خدا غافل شدن / نی طلا و نقره و فرزند و زن
10. پرهیز از شتاب زدگی
از آفات بزرگ پژوهش‌های علمی، شتاب‌زدگی و عجله بی‌مورد است. زیرا کمترین آفت عجله این است که مانع درک صحیح موضوع یا مساله می‌شود به همین جهت پژوهشگران از لحاظ اخلاقی شایسته است از شتاب و عجله دوری کنند. پیامبر اعظم(ص) فرمود: «از عجله بپرهیز؛ زیرا هرگاه عجله کنى نصیب و بهره خود را از دست خواهى داد».[[17]] امیرالمومنین(ع) فرمود: «لغزشهاى انسان با عجله افزایش مىیابد».[[18]]
11. پرهیز از دخالت دادن خواسته‌های شخصی و گروهی
محقق و پژوهشگر راستین کسی است که خود را تابع نتیجه تحقیق خود بداند نه آنکه حاصل تحقیق خود را تابع امیال خود گرداند. از همین جاست که تفسیر به رای در مورد قرآن کریم به شدت نهی شده است. یکی از معانی تفسیر به رأی این است که شخصی بخواهد باورها و پیش‌فرض‌های قبلی خود را بر قرآن تحمیل کند و از قرآن برای مطالب خود دلیل بیابد به عبارت دیگر شخص در حقیقت نمی‌خواهد مراد خداوند و منظور قرآن را دریابد، بلکه می‌خواهد مراد و منظور خود را به وسیله قرآن به اثبات برساند.
12. پرهیز از سرقت علمی
محققِ با اخلاق هیچگاه مطالب دیگران را به اسم خود منتشر نمی‌کند و حقوق فکری و معنوی افراد را محترم می‌شمارد.
13. رعایت اولویت‌ها
از دیگر امور اخلاقی برای پژوهشگران این است که اولویت‌ها و نیازهای خود و جامعه را در نظر گرفته و به مسائل مهم‌تر، اساسی‌تر بیشتر اهمیت دهند. زیرا مسئولیت‌ها، وظایف دینی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، و ... پژوهشگران به اندازه‌ای زیاد است که دیگر امکان رسیدن به مسائل غیر ضروری نیست و گذراندن عمر به مسائل غیر ضروری و انجام ندادن کارهای مهم و ضروری‌تر باعث خسران و ضررهای غیر قابل جبران فردی و اجتماعی است. امام علی(ع) می‌فرماید: «علم و دانش بیشتر از آن است که بتوانی همه آن را بیاموزی و بر آن احاطه پیدا کنی؛ پس باید از هر دانشی بهترین‌های آن را برگزینی».[[19]]
14. تواضع و فروتنی
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «تواضع جز بزرگى بر انسان نمىافزاید پس تواضع کنید تا خداوند شما را بلند مقام سازد».[[20]]حضرت مسیح(ع) فرمود: «به وسیله تواضع، مزرعه علم و دانش آباد مىشود نه با تکبّر، همان‌گونه که زراعت در زمین نرم و هموار مىروید نه بر روى کوه».[[21]]
15. کنار نهادن حب‌ها و بغض‌ها
دوستی‌ها و دشمنی‌ها می‌تواند نگاه‌ها را تغییر داده و اندیشه‌ها را از مسیر اصلی منحرف کند.
از قدیم گفته‌اند: اگر بر دیده مجنون نشینی / به غیر از خوبی لیلی نبینی
سعدی نیز گفته است: کسی به دیده انکار اگر نگاه کند / نشان صورت یوسف دهد به ناخوبی
وگر به چشم ارادت نگه کنی در دیو / فرشته ایت نماید به چشم کروبی
16. فهم کامل سپس نقد اندیشه
یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین مسائل اخلاق پژوهش و نقد این است که محقق و پژوهشگرِ ناقد که در پی درستی و نادرستی یک اندیشه و نظریه است؛ نخستین و مهم‌ترین شرط آن، این است که آن سخن و مطلب را به درستی فهمیده باشد. زیرا نقد بدون فهم دقیق مطلب، در حقیقت نقد ذهنیات خود ناقد است نه نقد آن مطلب یا مساله. (دقت شود)
17. روحیه انتقاد پذیری
شایسته و بایسته اخلاقی است که پژوهشگران روحیه انتقاد پذیری داشته باشند. چنانکه صادق آل محمد(ص) فرمود: محبوب‌ترین برادرانم کسی است که عیب‌هایم را برایم گوشزد کند.[[22]]
[1] - بر گرفته از مقاله‌ای تحت عنوان«آداب و اخلاق پژوهش در اسلام ؛ حجت‌الاسلام وحید واحدجوان.
....
[17] - مجموعه ورام ص 255.
[18] - غرر الحکم حدیث 9940.
[19] - غرر الحکم، حدیث 2198.
[20] - کنزل العمال ح 5719.
[21] - بحارالانوار ج 2 ص 62.
[22] - بحار الانوار ج 71 ص 282.
